Caderno de campo: Recollida de topónimos na parroquia de Panxón (Nigrán): Nº2

Unha vez feita a recollida da toponimia que aparecía no Catastro do Marqués de Ensenada, continúo coas pescudas.

Agora é necesario acudir a outras fontes documentais, neste caso revisarei os libros de  amillaramento para ver se atopo topónimos novos.

O amillaramento é unha serie documental manuscrita que contén unha relación nominal alfabética dos contribuíntes dun municipio, indicando as súas propiedades urbanas, rústicas e gandeiras, e o líquido impoñible de acordo coa súa valoración, facendo unha descrición dos terreos, se son cultivos e de que tipo, se son montes, baldíos, etc.

O amillaramento está baseado en declaracións xuradas dos propietarios e comezou a facerse no ano 1846 nalgúns lugares, pero os contidos estaban desestruturados, polo que no ano 1856 estableceuse unha estrutura interna para que tódolos libros tivesen os mesmos contidos:

•             Preámbulo ou dilixencia de apertura (indicando o termo municipal, partido xudicial, provincia e ano de inicio do amillaramento).

•             Cartilla de avaliación (son expedientes elaborados pola administración provincial de facenda e a xunta pericial co gallo de establecer a base da riqueza impoñible).

•             Relación alfabética de propietarios.

•             Descrición das propiedades e líquido impoñible.

•             Resumo da riqueza do concello.

•             Peche coas firmas da totalidade dos membros da xunta pericial e do concello.

Estes documentos atópanse na casa do  concello, neste caso como a toponimia que quero recoller é de San Xoán de Panxón, diríxome a Nigrán.

Unha vez alí, e logo do cumprimento das formalidades esixidas para a solicitude do manuscrito en cuestión  -moitas grazas Cristina pola túa axuda e comprensión nesta materia-, diríxome ao arquivo municipal. Alí facilítanme os documentos, para a miña sorpresa, cando solicito o amillaramento, a arquiveira dáme un volume (o meu primeiro pensamento é positivo, trátase dun exemplar bastante menos groso que o Catastro de Ensenada) pero cando me vou cara ás escaleiras para subir á sala de lectura, ela pronuncia a seguinte frase:

– “Agarda, que ese só é o primeiro volume”  ao xirarme vexo que leva nas mans outros tres!

Antes de nada, quero e vexo necesario facer unha aclaración sobre este tema, o meu obxectivo é a simple recollida de toponimia, ese é o motivo polo que estou revisando todas estas fontes documentais, en ningún momento pretendo “saber” quen son os propietarios das terras, a cantidade de terras que posúen, o que pagaban, ou calquera outra cousa que se lles poida ocorrer, só busco os nomes dos lugares, esta é a miña única e exclusiva tarefa.

Unha vez na sala, comezo coa recollida da toponimia. Este volume é de 1942.

Podo dicirvos que a cantidade de nomes novos que aparecen é xenerosa, e para a miña sorpresa, veñen estruturados por barrios ou zonas, quero dicir que aparecen os nomes das veigas e o barrio ou zona á que pertencen, co que agora xa non teño só unha listaxe de nomes, senón que os podo separar por zonas, polo que cando vaia facer a xeolocalización dos mesmos a tarefa será máis fácil.

Aquí vos deixo unha pequena mostra dos primeiros nomes que anoto:

Crestas, na Rabadeira. Lameiro, na Xermaña, Debesa da Loba, en Patos, Pedra, na Porqueira, Ramonita, na Area Alta, Teixugueira, en Vilameán, Cacheiro, na Carballeza…

Tamén observo, que dependendo de quen fose a persoa que conseguise os datos ofrecen moitas variantes (isto tamén ocorría no Catastro de Ensenada); aquí vos deixo un exemplo moi claro:

•             Catastro de Ensenada: Xermaña, Xermania, Germania, Jermania.

•             Amillaramento: Xermaña, Xermania e Xarmaña.

Despois de tres días de baleirado, os resultados obtidos son os que seguen:

A Area Alta: 72 topónimos, A Barcalleira: 10,  A Barxa: 6,  A Bouzabella: 43, Canido: 1, A  Carballeza: 21, O Carballo: 1, O Carregal: 22, Carreiro: 21, A Costa da Barxa: 3, Gaifar: 7, A Madorra: 6, Monteferro: 6, Os Mouricaldes: 3, Paraviñabal: 16, Patos: 64, As Pereiras: 1, A  Porqueira: 32, Prado: 3, O Quinteiro: 26, A Rabadeira: 17, O Reiro: 1, O Rial: 41, O Río do Forno: 6, San Xoán: 25, Sancho: 37, A Seara: 1, A Silvosa: 1, A Touza: 11, A Veiga do Adro: 1, Vilameán: 2 e A Xermaña: 76.

Unha vez remata esta tarefa, o titor dime que lle bote unha ollada aos Censos do século XIX, a poder ser dende 1850 cara atrás, por se aparecen topónimos novos, xa que os dos amillaramentos son relativamente recentes.

Así o fago, diríxome de novo ao Concello de Nigrán e solicito os devanditos documentos.  Reviso os Censos dende 1838 ata 1856, pero non aparece ningún topónimo novo, só os barrios de:

San Juan, Gaifar, A Arealta, O Carregal, A Porqueira, O Quinteiro, A Rabadeira, Sancho, Patos, O Rial, Paraviñabal, A Barcalleira, A Carballeza, A Touza, A Madorra.

Algúns destes barrios incluso “desaparecen” en censos posteriores, así lle ocorre á Carballeza, A Touza e A Madorra no censo de 1856. Outro tanto lle ocorre aos barrios da Area Alta e Paraviñabal, que si aparecen reflectidos no censo de 1856 pero non no de 1846. Noutros casos, como no censo de 1845, aparece A Bouzabella, que non se reflicte nos anos  posteriores.

Agora toca facer o baleirado de todos os datos recollidos e informatizalos. Unha vez feito, poderemos comparar as dúas listaxes de datos, a do Catastro de Ensenada e a do amillaramento, e observar que nomes desaparecen e cales aparecen con case 200 anos de diferenza. Só con ver os datos antes rexistrados, xa sabemos que moitos deles son novos, pero o máis interesante, polo  menos para min, é saber cales se perderon. Unha destas perdas foi O Cocho dos Gaviláns, xa non se recolle no amillaramento.

Polo tanto, se non facemos unha recollida exhaustiva nestes intres e localizamos no mapa a onde pertencen os devanditos nomes, seguramente xa non se poidan recuperar, debido a que os nosos maiores pouco a pouco van desaparecendo, e ao contrario que ocorría antigamente, esa información xa non pasa de pais a fillos, xa non é necesario localizar os lugares para traballar os campos, dado que estes van desaparecendo coa “urbanización”, así que a única alternativa que temos é darnos présa en localizar os poucos “vellos” que saben aínda onde se atopan esas terras nomeadas nestas fontes e rexistralas antes de que pasen ao esquecemento.

Até a próxima.