O Paradiso de Latino Salgueiro

Se cadra, hai toda unha pequena historia dos cines do Val Miñor que aínda está sen escribir. Unha historia que recolla as dinámicas e cambios no lecer das distintas xeracións, a incidencia das crises, as particularidades dalgunhas das súas cabidas, ou a ecléctica inspiración dos seus modelos arquitectónicos. Unha historia que ten o seu primeiro episodio en 1918 coa licenza para un local para baile e cinematógrafo na parroquia de San Pedro da Ramallosa do que non hai máis datos, e continúa con cada un dos dez cines que, en distintas décadas do século, abriron as súas portas nos tres concellos da comarca.

No curso dese relato fragmentado e descontinuo, no que, en xeral, a identidade e personalidade dos propietarios queda desdebuxada nun segundo plano, a figura de Latino Salgueiro semella gozar dunha aura de silandeiro respecto, sempre asociada ao seu Cine Imperial, como se dono e cine desen en conformar unha presenza indivisible, imposible de imaxinar por separado. Se a apertura e peche doutras salas ofrece un rexistro da inconstancia dos espectadores, pola contra, o cine de Latino, e é moi significativo que así sexa coñecido, semella manter unha existencia propia, allea, independente, seica fóra do tempo, alén do interese provisional das películas que exhibe, ou das tendencias sempre cambiantes do público e a industria do lecer.

Se cadra, unha das razóns dese recoñecemento é a tranquila e discreta lonxevidade do Cine Imperial, elegante supervivente de cambios, modas, crises e peches. Unha lonxevidade que, aínda agochando momentos moi críticos no aspecto económico, só pode obedecer ao feito de que o cine, para Latino, sen deixar de ser un medio de subsistencia, sempre mantivo unha dimensión vocacional. Pois, se ese non fose o caso, e abondan os exemplos, quizais hoxe non existiría, seica substituído por un deses edificios impersoais que nos abafan desde hai anos. De ai que esa vontade, esa teimuda e calada resistencia que co tempo adquire calidades épicas, só é posible entendela desde a idea dunha aposta vital, desde a existencia dun proxecto que dá sentido a toda unha vida.

Abondando nos aspectos biográficos, é un feito que, desde o mesmo berce, esa vida transcorre paralela ao desenvolvemento do cine sonoro. Pois foi en 1928, o mesmo ano no que, na pequena vila de Gondomar, nacía Latino Salgueiro Espinosa, o derradeiro de nove irmáns, cando se estreou a primeira película sonora da historia, O Cantor de Jazz, un sucedáneo enlarafuzado, racista e vexatorio dos cantos e ritmos da música negra, que abría a primeira grande crise nunha industria que ata entón só pensaba en imaxes.

Hai anécdotas que ilustran a idea dunha descuberta temperá, dun percorrido xa iniciado na nenez. Son relatos familiares que tentan explicar esa elección vital en termos de causa e efecto, e que inseridos, unha e outra vez, en entrevistas e artigos, adquiren unha forma rematada, pechada, unha presenza case icónica, asociada a dous fitos singulares. Por unha banda, as sesións de cine coa súa irmá Dolores, como premio ao bo comportamento na consulta do dentista. Pola outra, anos máis tarde, o agasallo, por parte do seu irmán Alfonso, dunha Pathé Baby, unha cámara- proxector familiar, moi popular na época, coa que exhibía fitas alugadas de 9,5 mm á familia e os amigos.

Hai tamén outro dato que coido continúa e afirma esa vocación. Daquela, na súa vila natal, estaba o Cine Capitol, con 200 prazas de cabida, a carón do cuartel da Garda Civil, por baixo da praza de Paradela, hoxe xardíns Santos Peralba. Foi no Capitol onde, subido a unha cadeira, e coa complicidade de Xoán Veiro, o axudante de máquinas que anos despois viría a traballar no novo cine da Ramallosa, o neno Latino se iniciou no limbo fantasmagórico da cabina de proxección, ese espazo máxico a cabalo entre a realidade e a ficción. Se cadra, cómpre imaxinar a inquietude que a intensa e alongada afección do rapaz produciu nunha familia de alcaldes, médicos, farmacéuticos e xente de igrexa, pois, como para tantas outras familias daquel tempo, o cine, herdeiro da imaxe aventureira e libertina do teatro, as variedades e outras formas populares de espectáculo, non podía ser aceptado como unha profesión digna e respectable.

Mais, en 1947, antes de cumprir os vinte anos, Latino, que viña de facer estudos de enxeñería de son en Madrid, merca os terreos onde hoxe se asenta o cine, uns viñedos daquela, coa condición inescusable de non edificar ata o remate da vendima. Á fin tiña a oportunidade real de materializar o vello soño infantil. Un soño que, debuxado nos planos de Robustiano Fernández Cochón, un arquitecto de Pontevedra, e logo construído polo apreciado Urbano Montaña, responsable tamén dalgunha reforma posterior, realízase en pouco máis de tres meses. Así, o 2 de febreiro de 1948, co Technicolor en plena expansión, o Cine Imperial abriu as súas portas coa proxección da cinta O arco máxico, na que Stewart Granger, polo único prezo de 2 pts., daba vida ao violinista Paganini. Como curiosidade, só unhas semanas despois, o 28 de marzo, inaugurábase en Vigo o Cine Fraga na rúa Uruguai.

Daquela, fronte á igrexa de Santa Cristina, funcionaba, xa dun xeito descontinuo e irregular, o cine Miramar, construído en 1925 por Ramón Costas e mercado en 1928 por Xosé Rial, O Pataqueiro, cunha cabida dividida en tres seccións, butaca, preferencia e xeral, esta última con incómodos bancos sen respaldo, que se retiraban os domingos para o baile amenizado pola popular orquestra de Ventura. Foi Xosé Rial quen promoveu a primeira oposición ao novo cine, pretextando a pouca distancia existente entre ambos os dous locais, nun tempo no que os cines obrigábanse a manter unha separación entre eles, ao xeito das farmacias. Unha protesta que non prosperou por pertencer os cines a concellos diferentes.

No nome do cine, anacrónico aos ollos actuais, observamos unha concesión ao imaxinario da época. As razóns ofrécense nunha entrevista que Nano Cambeiro lle fixo no verán de 1996 para a xa desaparecida publicación mensual O Miñor. Segundo esa versión, no mesmo intre de mercar os proxectores e asinar o contrato de compra, o vendedor preguntou polo nome da sala. E Latino, que non tiña nada decidido, pensando no Cine Imperial de Madrid, rematou por darlle o mesmo nome.

Así e todo, e xa co cine aberto, Latino iniciou estudos de Dereito, logo abandonados por falta de tempo, e por coincidir asemade cos correspondentes tres anos de prestación voluntaria do servizo militar, o que lle permitía atender o cine polas tardes. Tamén, e durante dez anos, Latino asociouse con Emilio Baños para montar unha distribuidora, Cinedía, que tiña a súa sede no número 2 da Gran Vía de Vigo. A experiencia, seica polo feito de ter que tratar con xente coñecida e apreciada, seica por que lle custaba percibir o cine como un simple produto comercial, non resultou do agrado de Latino.

Para entón, e abondando nas posibilidades de escolma, Latino artellaba a súa programación seguindo os datos e críticas de Cine Asesor, unhas fichas periódicas, cun alto grao de independencia e obxectividade, dirixidas aos profesionais do cine. Aínda así, compre preguntarse en que proporción a programación dun cine corresponde ao gusto dos seus responsables. Se cadra é esta unha cuestión moderna, do tempo do videoclub e o cine na casa, que esquece aquela función orixinaria dos cines como simples salas de exhibición duns produtos industriais, de calidades moi variables e diversas. O certo é que, daquela, as distribuidoras gozaban dun enorme poder, impoñendo paquetes ou lotes onde unha película boa, con tirón comercial e certa calidade, abandeiraba outras películas de discutido ou nulo interese que, no peor dos casos, Latino non proxectaba. Así, navegando entre as directrices impostas polas distribuidoras e os gustos populares, o Cine Imperial pasou revista a películas de capa e espada, cine de gansters, comedias italianas, peplum grecorromanos, películas históricas ou maxestosos westerns coas súas infinitas secuelas, ben promovidas naqueles volantes e papeletas semanais que co tempo coñeceron distintos formatos, cores e tipografías, e que hoxe son obxecto de colección. Tamén, daquela, os afeccionados podían consultar a programación nas carteleiras fixas, enmarcadas en madeira e cristal, que Latino, coa axuda, primeiro de Xoán Veiro, e anos despois, xa con Pepe da Costa, O Barrantés, renovaba cada semana na Ramallosa, A Carrasca, Nigrán, Panxón, Praia América, Sabarís, Baiona, A Xunqueira e Gondomar.

Mais, o certo é que, con excepcións, as recadacións máis altas fixéronse con películas que podemos cualificar de malas. Así, no ronsel dos cambios inducidos pola transición política, Latino exhibiu películas de destape, aquelas españoladas que, baixo unha explosiva aparencia de liberdade, arrebolaron sobre o posterior cine español unha densa sombra da que non se libra. Tamén, froito deses novos tempos, na Ramallosa puidemos ver cintas de calidade diversa, Enmanuelle ou O último tango en París, encadradas no que entón se coñecía como cine S. Como significativa excepción, o cine X, a categoría erótica e comercial máis extrema neses anos, non tivo sitio na pantalla do Cine Imperial. Con todo, en entrevistas e faladoiros, albiscamos trazos do cálido e fondo respecto que, á marxe da calidade, Latino mantiña polos profesionais que fan posible o medio cinematográfico, salientando a complexidade dese traballo en equipo que agocha toda película. Un respecto que a xente de cine sempre valorou e correspondeu.

Son ben coñecidos os meandros desa crise crónica na que, desde hai medio século, vive decote o cine, sometido ás incertezas derivadas da sucesiva chegada da televisión e o vídeo, do multimedia e a internet, e que, de xeito paradoxal, non detén a invención de novas historias e imaxes, mesmo nos eidos máis periféricos e pouco desenvolvidos. De ai que hoxe sorprende que a primeira e fonda crise que sufriu o Cine Imperial fose de carácter local. A desaparición do tranvía no ano 1968 fixo que moito do público que acudía desde todos os recunchos do Val Miñor, e aínda máis alá, falto de transporte alternativo e moi importante en número, deixase de acudir. Un dato moi significativo que avala esa dependencia é que os horarios se artellaran en función da chegada do tranvía á estación da Ramallosa, situación que tamén aproveitaba Dorinda, muller de Xoán e nai de Pepe Veiro, ao coidado do pequeno bar que abría tanto cara á sala como ao pórtico exterior.

Se cadra, esa fonda crise, que a piques estivo de pechar o Cine Imperial vinte anos despois da súa inauguración, adestrou a Latino cara á secuencia de golpes que, nas décadas seguintes e xa a nivel global, foron minando a idea de cine como un espazo de comuñón ritual, promovendo fondos cambios nos gustos dun espectador que esvara cara a unha preguizosa privacidade. Nesa dinámica de perda de ingresos e espectadores, cómpre salientar que Latino, cumprindo coa súa parte do trato, exhibía a película aínda que houbese moi pouca xente na sala. Dou fe, pois máis dunha vez compartín o cine cunha ou dúas persoas, ben compracidos desa política de empresa aínda vixente. Por exemplo, e xa en decembro de 2012, cando Latino non estaba en condicións de atender a proxección, eramos oito os espectadores que acudiramos unha fría noite de decembro, coido, para ver Melancolía, a excelente cinta de Lars von Trier. Porén, a caída de espectadores era imparable, e aquelas catro sesións iniciais dos domingos e festivos, 3,00- 5,15- 7,30 e 10,30, variables segundo a metraxe das cintas, reducíronse ata tres sesións no inverno e dúas no verán. Tamén sufriron cambios importantes as proxeccións de cine dirixido aos nenos, aspecto moi importante hai unhas décadas, nos tempos nos que unha potente factoría Disney, no cume da súa popularidade, monopolizaba as mentes infantís. Sesións hoxe desaparecidas, que, entón, tiñan lugar os xoves, en horarios de 7,15 e 10,15, ou 10,30. Por outra banda, no que respecta ás sesións matinais, a única excepción vén sinalada pola estrea dos Dez Mandamentos de Cecil B. De Mille.

Hai testemuñas que subliñan o feito de que, para Latino, as innovacións debían permanecer no dominio do local e a pantalla, do lado do exhibidor, sen incluír ningún esforzo ou aplicación engadida por parte dos espectadores. Proba diso é a negativa a proxectar aquelas películas en 3D que, a xeito experimental, chegaron aos cines na década dos 70. Así e todo, a continuidade das reformas no local confirman a súa preocupación polo espectador e o seu confort. Contabilízanse ata tres trocos de butacas que reduciron as 420 orixinais ás 400 actuais, acompañados con cambios no teito, as paredes e o parqué do piso, amais da introdución, sempre tardía para os friorentos, da calefacción no ano 2000. Outro tipo de cambios veu determinado polas necesidades técnicas dunha industria apremada pola entón nacente televisión. A máis significativa foi a chegada do Cinemascope nos anos 50, que obrigou a Latino a facer obras no escenario, alongando a pantalla e estreitando as dúas pequenas portas laterais. Tamén o son, a súa especialidade recoñecida, non se librou das innovacións, acollendo o Sistema Dolby Stereo en 2001.

O que, nunha primeira ollada, se amosa tal cal, é a cabina de proxección, un pequeno cuarto, austero e funcional, que acolle, dispostos en paralelo, o dobre equipo de proxectores que inaugurou o local, e que permite exhibir decote a película, sen paradas nin descansos para cambiar as bobinas. Son unhas fermosas máquinas xemelgas, da marca barcelonesa Ossa (Orfeo Sincrónic S.A.), inicialmente de patente alemá, e logo coñecida pola sona das súas motos, que iniciara a súa andaina, alá polos anos vinte, fabricando proxectores cinematográficos e, máis tarde, equipos de son para cine. Se cadra, delas só queda a potente estrutura, pois co tempo foron incorporando distintas innovacións técnicas e mecánicas. A máis importante foi a das lámpadas de Xenón, de 2500 w, que viñeron substituír aqueles vellos carbóns de Arco Voltaico que precisaban dunha atención e axuste continuos.

Nun pequeno andel desa cabina están aliñadas as coñecidas diapositivas, sen dúbida un dos sinais de identidade do cine, que sinalan o inicio da proxección, e que, seica polo innecesario dalgúns dos seus consellos, viron reducida gradualmente a súa presenza na pantalla. Unha colección na que conviven vellas diapositivas con ilustracións e tipografías impresas, outras de factura artesanal, pacientemente caligrafadas con prumiña e tinta china, e as máis modernas, xa elaboradas cos programas de deseño gráfico por ordenador. Aínda que amarelentas, ou descubrindo as pegadas engurradas dun esquecemento involuntario diante da fonte de luz, seguen a ofrecer un nostálxico ritual que o público habitual acolle con relaxada e doméstica confianza.

O certo é que, coa moi irregular excepción das novas minisalas da Romana, Latino Salgueiro sobreviviu a todos os cines do Val Miñor, mesmo aos que se foron abrindo desde 1948. Así, o local de Xosé Rial pechou oficialmente a finais dos anos 60, transformado nunha tenda de mobles, un destino que tamén observamos no Cine Rialto de Gondomar. Tamén a poderosa arquitectura de Bar Boo, xa pechado o Cine Gondomar, rematou acollendo un taller mecánico. Mudando de concello, e coa Sala Baile Nigrán reducida a discoteca, o Cine Nigrán, aberto na estrada de Panxón en 1968, e hoxe reconvertido nunhas pequenas galerías comerciais, pechou as súas portas no ano 2000. En Baiona, o vello Cine Avenida, de 350 localidades, aínda resistiu ata 1988, compartindo os derradeiros seis anos cos novos Minicines Miramar, espazo de curta vida que axiña foi vendido en 1990 para acoller o Auditorio Municipal.

Latino Salqueiro deixounos o pasado xoves 18 de xullo, arrodeado dunha familia que sempre entendeu, apoiou e seica sufriu as consecuencias dunha paixón entendida dun xeito absorbente. Alí quedan os carteis de cine, amosando as apreciables diferenzas de cor que neles deposita o tempo; mudas testemuñas dun labor constante e sentido, hoxe prolongado pola súa filla Ana María, farmacéutica de profesión e actual responsable da empresa familiar, que cada semana, engadindo novos e prometedores carteis á pila, ofrece un coidado programa que equilibra as mellores propostas da industria americana co bo facer das cinematografías europeas. Abofé que Latino foi quen de transmitir esa paixón obsesiva pola imaxe en movemento, seica pola silandeira, gozosa e concentrada soidade do cuarto de proxección. Agora sabemos que, se os plans urbanísticos e o dixital o permiten, hai imperio para un bo anaco. E no IEM felicitámonos por iso. Contade co noso sincero apoio e agradecemento.

(*) Agradezo, neste e outros datos relativos a aperturas e peches, a xenerosidade de Eire García Cid, autora dun traballo inédito e aínda non rematado.